Religie en kloosterleven

Religie en Kloosterleven

Al eeuwenlang speelt religie een cruciale rol in ons dagelijkse leven. Op steeds wisselende manieren hebben religieuze overtuigingen ons wereldbeeld gekleurd. Ze hebben bijgedragen aan de vorming van gemeenschappen en aan de oprichting van maatschappelijke instellingen zoals ziekenhuizen en scholen. Mede door de katholieke grondslag van de Radboud Universiteit zijn enkele toonaangevende kloosterbibliotheken die hun oorspronkelijke functie hadden verloren sinds de jaren 1970 onderdeel geworden van het academisch erfgoed, waardoor de relatief jonge universiteit toch over heel oude collecties beschikt. De Soeterbeeck Collectie en de Collectie Wittem spreken zonder meer tot de verbeelding. Als kloostercollecties zijn dit gebruiksverzamelingen bij uitstek: de handschriften, oude drukken en modernere werken zijn intensief gelezen, bijvoorbeeld om te bidden of te zingen, en bevatten veel bezittersnotities en andersoortige gebruikssporen. Zo voeren inhoud én verschijningsvorm van deze werken ons mee naar de kern van religie en kloosterleven sinds de middeleeuwen en, daarmee, naar het hart van individuele en collectieve leesculturen.

Vita Salvatoris

het leven van Jezus in 30 tekeningen

Horarium

een Middeleeuws getijdenboekje

Maagdendries

een gebedenboek uit het Maastrichtse klooster

Muzikaal handschrift

Gregoriaanse gezangen en geestelijke liederen

Liturgisch verzamelhandschrift

Latijnse gezangen uit het klooster Soeterbeeck

Gebedenboek Thielman Kerver

een boekje voor de ‘vrome’ burger

Het leven van de verlosser in tekeningen

Vita Salvatoris is de titel van dit Duitse boekje (Hs 149) van rond 1500. In dertig pentekeningen, op stevig perkament zien we afbeeldingen uit het leven van Jezus. Oorspronkelijk ging het vermoedelijk om een verzameling van losse afbeeldingen. Pas later zijn de bladen samengebonden, al is er bij het samenvoegen iets misgegaan en staan ze deels in een verkeerde volgorde. Het eerste plaatje met de Annunciatie staat bijvoorbeeld pas halverwege het boekje. De laatste pentekening is de bijzonderste. Het is een zelfportret van de maker van de tekeningen. Zijn naam kennen we jammer genoeg niet. Maar onder het portret staat een aansporing om te bidden voor deze onwaardige broeder: ‘sis memor indigno pro fratre orare benigno.’

Blog door Johan Oosterman

Horarium

Dit middeleeuwse getijdenboekje (Hs 309) is een van de indrukwekkendste boeken uit de handschriftencollectie. Het is volledig met de hand geproduceerd. De perkamenten bladen, gemaakt van dierenhuid, zijn van hoge kwaliteit: dun, wit en mooi glad. De uitgebreide randversiering, de initialen en de kleurrijke miniaturen zijn ware kunstwerkjes. Een mooi voorbeeld is de initiaal met een voorstelling van de drie wijzen in de stal bij Maria en het kindje Jezus: nauwelijks enkele vierkante centimeters groot en toch vol details (p.120). De bosaardbeitjes in de marge geven een goed beeld van de realistische versiering. Ook rond 1500 was dit een uitzonderlijk luxe boekje.

Gebedenboek Maagdendries

Een schatkist vol gebeden, zo kan het vijfhonderd jaar oude boek (Hs 610) uit het Maastrichtse klooster Maagdendries wel getypeerd worden. De bijna duizend bladzijden bevatten allerlei teksten voor het dagelijkse gebed van vrome nonnen die hun leven tussen de muren van het klooster doorbrachten. Dit prachtig bewaarde boek – zelfs de boekband is nog gaaf – is rond 1500 geschreven en voorzien van een mooie band waarop de heilige Servaas staat afgebeeld, de patroonheilige van Maastricht. De Radboud universiteit heeft dit gebedenboek eind 2020 kunnen verwerven. Het is een prachtige aanvulling op de toch al rijke collectie.

Handschrift Neboklooster

Dit boek met gezangen is afkomstig uit een van de huiskerken uit de begintijd van de Republiek. Tot het eind van de 19e eeuw werd het bewaard in de priesterbibliotheek van het begijnhof in Amsterdam. Na omzwervingen kwam het terecht in de bibliotheek van de redemptoristen in het Neboklooster, Nijmegen. Rond 1975 is die bibliotheek ondergebracht in de Bijzondere Collecties van de UB. Het boek (Hs 93) bevat zowel gedrukte delen met onder andere psalmen en hymnen als 144 handgeschreven folia met gregoriaanse gezangen en geestelijke liederen. In 2019 werden de gezangen ten gehore gebracht in de Nijmeegse Valkhofkapel, vierhonderd jaar nadat ze waren opgeschreven en gezongen door Amsterdamse begijnen.

Liturgisch handschrift met kerstliederen uit Soeterbeeck

Zes Nederlandstalige kerstliederen staan wat verloren tussen tientallen Latijnse gezangen in een Liturgisch verzamelhandschrift (Hs 475 /IV 84) uit het klooster Soeterbeeck. Het zijn de enige Nederlandstalige gezangen die bewaard zijn uit dit klooster dat overigens de grootste verzameling middeleeuwse liturgische boeken uit een Nederlands vrouwenconvent bezat. In Soeterbeeck werd gezongen in het Latijn zoals alle diensten in de kapel in het Latijn waren. Voor privégebed en studie hadden de zusters wel volop boeken in de volkstaal. In de late middeleeuwen werd wel vaker in de volkstaal gezongen, maar dan buiten de officiële liturgie om. Alleen met Kerst was er meer ruimte. De zes liederen zijn daar een illustratie van.

Over dit handschrift.

Getijdenboek van Thielman Kerver

Getijdenboeken zijn gebedenboeken voor leken. Ze volgen de indeling van het kloostergebed, maar de opzet is eenvoudiger en de omvang beperkter. Ze waren afgestemd op het drukke bestaan van ‘gewone’ gelovigen die vroom wilden leven, maar veel minder tijd hadden dan kloosterlingen. Zoals vrijwel alle getijdenboeken bevat dit boek voorstellingen uit de jeugd van Jezus. De eerste gedrukte getijdenboeken zagen er eenvoudig uit, maar al snel verschenen er gedrukte getijdenboeken die even luxe waren als de mooie handgeschreven exemplaren. Thielman Kerver had zich gespecialiseerd in dergelijke luxe boeken. Het exemplaar in de Nijmeegse Universiteitsbibliotheek (P.Inc 250) is gedrukt op perkament, wat heel ongebruikelijk was en uitzonderlijk kostbaar. Ook zijn de gravures ingekleurd: vakwerk dat door professionele ambachtslieden werd uitgevoerd.