Nijmegen, Gelre en Gelderland

De schoonheid van het landschap en de eeuwenlange geschiedenis van Gelderland worden breed uitgemeten in tal van boeken die vanaf de zestiende eeuw in druk verschenen. Ze zijn vanzelfsprekend goed vertegenwoordigd in de Nijmeegse collecties, al vormden Nijmegen, Gelre en Gelderland zelden een speciaal verzamelgebied. Ondertussen is er over tal van aspecten veel te vinden: geschiedenissen van graafschap en hertogdom Gelre (zowel de belangrijkste gedrukte werken als een bijzonder handschrift), boeken over Nijmegen als hoofdstad van de Batavieren en als stad vol Romeinse oudheden, en boekjes die samenhangen met de opkomst van het toerisme aan het einde van de negentiende eeuw. Bij kenners is ook de Gelderse keuken uit de achttiende eeuw bekend. In 1756 verscheen De volmaakte Geldersche keuken-meyd met gerechten die nog altijd goed te bereiden zijn. Het werpt een verrassend maar even waardevol licht op het leven en de geschiedenis van Nijmegen en Gelderland.

Wandeltochten

in en rond Nijmegen

Nymegen

oude hoofdstad der Batavieren

Geschiedschrijving

van Gelre

Nijmegen en Omstreken in Wandelingen Geschetst

Dit is een prachtig voorbeeld van een kleinschalige wandelgids: Nijmegen en Omstreken in Wandelingen Geschetst: rijk versierd met afbeeldingen van Oud-Nijmegen uit 1898, geschreven door D.G. Montenberg, plantagemeester van het Kroondomein Groesbeek. In deze gids zijn beschrijvingen te vinden van de vele wandelingen die Montenberg in en rondom Nijmegen heeft gemaakt in combinatie met de geschiedenis van verschillende plekken waar hij langskwam. Hij voegde ook schetsen toe, voornamelijk uit de achttiende eeuw, net als een serie mooie foto’s. Daarnaast maakte hij kaarten om zijn beschrijvingen te ondersteunen. De wandelgids laat zien dat exploreren gewoon mogelijk is in je eigen omgeving; Montenberg beschrijft bijvoorbeeld een wandeling in het centrum van Nijmegen, waarin onder andere het station, het Keizer Karelplein, het Kronenburgerpark en het Valkhof genoemd worden. Treed in de voetsporen van D.G. Montenberg: ontdek de wandelroutes die hij meer dan een eeuw geleden ondernam en vergelijk zijn beschrijvingen met je eigen bevindingen!

Nymegen, de oude hoofdstad der Batavieren

Hoe zag Nijmegen eruit in de achttiende eeuw? De Geschiedenis op rijm en in prenten geeft daarvan een indringend beeld. De nu volstrekt vergeten dichter Hans Kasper Arkstee (eind 17^e eeuw-ca. 1780) bracht zijn jeugdjaren door in de Waalstad en ging er weg toen hij negentien was. In Amsterdam, waar hij toen ging wonen, schreef hij in de jaren 1730 een geschiedenis en beschrijving van de stad op rijm: “Nymegen: / een schoone stad, een plaats, alom, / vermaart door haren ouderdom”, dichtte hij. Het gedicht trekt tegenwoordig weinig lezers meer, maar de aantekeningen over historische achtergronden en de prachtige gravures zijn wél bekend. Arkstee was van protestantse huize, maar het exemplaar van dit boekje uit 1738, dat nu in de Nijmeegse UB bewaard wordt, stond in de bibliotheek van een katholiek. Hij had interesse voor de geschiedenis van de stad en was lang niet altijd gelukkig met de manier waarop Arkstee die behandelde: “vuil protestant”, noteerde hij direct naast de naam van Arkstee, en verderop: “protestants boek en vol leugens”.

Historiae Gelricae libri XIV

Voordat dit boek in 1639 van de pers rolde, was er nog geen vergelijkbaar op bronnen gebaseerd overzichtswerk van de geschiedenis van het hertogdom Gelre verschenen. Voor zijn Historiae Gelricae kon Johannes Isacius Pontanus wel terugvallen op een handgeschreven kroniek die rond 1475 was geschreven door de Nijmeegse kroniekschrijver Willem van Berchen. Pontanus was niet de eerste die aan de geschiedschrijving van Gelre begon. In 1597 had het Hof van Gelre en Zutphen opdracht gegeven om de geschiedenis van Gelre op te tekenen. De twee anderen die Pontanus waren voorgegaan, stierven voordat zij hun werk hadden kunnen voltooien. Pontanus legde in 1639 de laatste hand aan zijn veertiendelige Historiae Gelricae. Het eerste boek bevat kaarten en een historisch-topografische beschrijving van Gelderland. De andere boeken verhalen in chronologische volgorde de geschiedenis van het hertogdom Gelre, van de Bataafse tijd tot 1581, het jaar waarin het ‘Plakkaat van Verlatinghe’ werd ondertekend.